Herb, czyli …?

Herb miasta lub gminy jest charakterystycznym znakiem wspólnoty samorządowej miasta bądź gminy. Nie jest jednak czymś w rodzaju logo czy innego pospolitego znaku, a wprost przeciwnie – otacza go dostojeństwo i honor należny imponderabiliom. Wyraża wspólne dla mieszkańców ideały, wartości i tradycję lokalną.

Musi być ponadto skonstruowany według zasad obowiązujących w rodzimej heraldyce. Dosłownie podkreślają to najwybitniejsi współcześnie heraldycy krakowscy dr hab. Zenon Piech i dr Wojciech Drelicharz: „Herb to […] element kultury wysokiej i nie można schlebiać najbardziej prostym upodobaniom. Przecież nie każda gmina musi mieć herb. Jeśli władze danej gminy decydują się sięgnąć po ten przywilej i uczestniczyć w tym nurcie kultury, do której herby należą, muszą dostosować się do reguł panujących w polskiej heraldyce”.

Dodają, że o estetycznym wyglądzie herbu świadczy jego elegancja przez prostotę. Obowiązuje według nich zasada „im prostszy, tym lepszy”. Heraldyka bowiem jest nie tylko nauką, ale i sztuką, która charakteryzuje się umiejętnością doboru jak najmniejszej liczby znaków i figur heraldycznych oraz barw. Zasadą podstawową w tym względzie pozostaje dążenie do tego, by pole tarczy (w polskiej heraldyce miejskiej z reguły tarczy hiszpańskiej) miało jedną barwę lub metal oraz jedną lub dwie figury przy zachowaniu alternacji barw.

Jak wyglądał pierwotny herb Brzozowa?

Prawdopodobnie pod koniec XV wieku lub na początku XVI stulecia wraz z uzyskiwaniem przez Brzozów coraz większego znaczenia jako miasta rezydencjonalnego i ośrodka klucza dóbr stołowych biskupstwa przemyskiego obrządku łacińskiego (a skądinąd również jednego z najbogatszych miast ziemi sanockiej) zaistniała wśród mieszczan potrzeba wyróżnienia grodu nad Stobnicą znakiem samorządowym. Symbolika miejska Brzozowa zapewne od początku związana była z wizerunkiem św. Jana Chrzciciela. Najstarszy ze znanych wizerunków znajduje się na okrągłej pieczęci, której użyto do uwierzytelnienia dokumentu z 1534 r. Przedstawia on głowę św. Jana Chrzciciela w aureoli na okrągłej misie, zaś w otoku napis ze zniekształconą nazwą miasta „SIGILLUM CIVITATIS BIRZOW” (pol. „PIECZĘĆ MIASTA BIRZOW”).

Dlaczego św. Jan Chrzciciel na herbie?

Brzozów otrzymał herb, który połączył dwie najpopularniejsze tendencje w rozwoju średniowiecznej heraldyki i sfragistyki miejskiej, a mianowicie uwzględnienie ikonografii lokalnego świętego patrona oraz symboliki pana zwierzchniego. Była to jednak twórcza modyfikacja. Nie posłużyła się bezpośrednim odwołaniem do patrocinium ówczesnej drewnianej świątyni parafialnej w Brzozowie, która nosiła wezwanie Bożego Ciała. Uszanowała natomiast właścicieli miasta – biskupów przemyskich obrządku łacińskiego, jednak również nie uczyniła tego wprost poprzez umieszczenie w herbie infuły czy pastorału (jak nierzadko w miastach biskupich bywało). Nawiązała do tego poprzez wizerunek pierwszorzędnego patrona kościoła biskupiego – katedry przemyskiej, tj. św. Jana Chrzciciela.

Jak zmieniał się herb Brzozowa?

W okresie staropolskim obowiązywał herb Brzozowa, przedstawiający głowę św. Jana Chrzciciela na misie. Jego wygląd zmienił się wraz z aneksją południowych ziem Rzeczypospolitej szlacheckiej przez monarchię habsburską po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 r. Już 13 lat po tym fakcie brzozowianie zostali zmuszeni do używania herbu narzuconego przez obcą władzę. Najpierw głowę św. Jana Chrzciciela sprowadzono do roli elementu wtłoczonego pomiędzy dwie brzozy. Trzeba przyznać, że psucie symboliki miejskiej Brzozowa nie było w tym względzie wyjątkiem. Radosna twórczość biurokracji austriackiej dotknęła bowiem szereg większych i mniejszych grodów anektowanej prowincji, np. Drohobycza, Kęt, Przemyśla i Rzeszowa.

Tak więc u schyłku XVIII wieku rozpoczął się proces odchodzenia kolejnych wizerunków herbu Brzozowa od polskich reguł heraldycznych. Przybierały one coraz bardziej dziwaczne formy, które z regułami heraldyki miejskiej miały coraz mniej wspólnego. W tarczy herbowej pojawiły się takie obce elementy jak nigdy dotychczas nie stosowane w brzozowskim herbie elementy jak brzoza, pejzaż pogórza, czy dewiza „Miłość – Cierpliwość – Ludzkość – RP 1359”. Podobnie nieuzasadnione stało się umieszczanie na wzór herbów szlacheckich elementów dekoracyjnych, które w polskich herbach miejskich nie miały uzasadnienia, tj. korony (zbliżonej do korony szlacheckiej) oraz ornamentów, które miały przypuszczalnie odpowiadać labrom, ale z pewnością nimi nie były.

Dla przykładu – pieczęć urzędu kameralnego brzozowskiego z pierwszej połowy XIX wieku przedstawiała drzewo, nad którym „gubiła się” misa z głową świętego. Po raz pierwszy pojawiły się wtedy w herbie słowa i data „AMICITIA HUMANITAS 1359” (wokół drzewa) oraz „PATIENTIA” (wewnątrz przepaski korony otwartej z trzema fleuronami i czterema perłami, zwieńczającej tarczę francuską, obok której znalazły się nieestetyczne „ozdobniki”).

Jeszcze dalej od pierwotnego herbu odszedł wizerunek używany około 1875 roku przez zwierzchność gminną miasta Brzozowa. Nie znaleziono w nim miejsca dla głowy patrona. Wizerunek tworzyło jedynie drzewo między napisem „ZGODA MIŁOŚĆ 1859”. Tarcza została zwieńczona koroną pseudoszlachecką, zaś obok tarczy dominowały pseudolabry.

Herb w ciągu kolejnych dziesięcioleci ulegał dalszej degradacji z merytorycznej i estetycznej perspektywy. Głowa św. Jana Chrzciciela niejednokrotnie przybierała wygląd niezgodny z realizmem uproszczonym, który obowiązuje w heraldyce polskiej.

Nowy-stary herb?

U podstaw zmiany herbu Brzozowa legły zatem przede wszystkim następujące przesłanki:

– przywrócenie pierwotnego herbu i odwołanie się do lokalnej tradycji heraldycznej,

– zastosowanie reguł polskiej tradycji heraldyki samorządowej,

– odrzucenie obcego dziedzictwa heraldyki miejskiej państwa rozbiorowego, według Z. Piecha i W. Drelicharza „nacechowanego często zwalczaniem tego, co polskie”,

– wyartykułowanie wizerunku patrona Brzozowa,

– uzyskanie estetycznego wyglądu.

Starania podjęte przez samorząd gminy Brzozów w zakresie zmiany herbu objęły zgodne z przepisami etapy:

1) opracowanie studium historyczno-heraldycznego z projektem herbu,

2) zaopiniowanie go przez Komisję Heraldyczną przy ministrze spraw wewnętrznych i administracji (składającej się z trzynastu specjalistów w zakresie heraldyki, weksylologii, falerystyki i prawa),

3) podjęcie uchwały o ustanowieniu herbu (a także innych elementów systemu symboliki samorządowej gminy).

Pozytywne opinia Komisji Heraldycznej pozwoliła na podjęcie przez Radę Miejską w Brzozowie uchwały Nr XXIX/191/2009 z 3 kwietnia 2009 r., mocą której został ustanowiony  zgodny z zasadami heraldyki i tradycją lokalną system symboliki samorządowej z herbem na czele. Oprócz niego tworzą go w przypadku miasta nad Stobnicą flaga, baner i pieczęć gminy.

Co wyraża herb i  symbolika samorządowa gminy Brzozów?

Herb gminy Brzozów przedstawia w polu błękitnym ściętą głowę św. Jana Chrzciciela na żółtej (złotej) misie. Wygląd głowy został odwzorowany zgodnie z realizmem uproszczonym według najstarszego w Brzozowie wizerunku świętego w wieku dojrzałym, tj. według twarzy rzeźby św. Jana Chrzciciela z pokrywy chrzcielnicy z przełomu XVII i XVIII w. w brzozowskiej kolegiacie. Wizerunek nawiązuje do szczególnego orędownictwa patrona Brzozowa.

 

 

Flaga gminy Brzozów ma postać płata o proporcjach szerokości do długości jak 5:8, dzielonego pionowo w proporcjach 3:2; w pasie czołowym na niebieskim tle centralnie ścięta głowa św. Jana Chrzciciela na żółtej misie, pas zewnętrzny dzielony poziomo na 7 siedem pasów – cztery niebieskie i trzy biało, o takiej samej szerokości wyrażającej się stosunkiem 1:7. Pas czołowy symbolizuje miasto, zaś pas zewnętrzny nawiązuje do siedmiu wsi, które wraz z miastem tworzą gminę Brzozów.

 

 

 

Baner gminy Brzozów ma postać prostokątnego płata o proporcjach szerokości do długości jak 3:8, dzielonego poziomo na strefy w proporcji 3:2; w strefie górnej barwy niebieskiej centralnie ścięta głowa św. Jana Chrzciciela na żółtej misie; strefa dolna dzielona pionowo na 7 pasów – cztery niebieskie i trzy białe, o takiej samej szerokości wyrażającej się stosunkiem 1:7. Strefa górna symbolizuje miasto, zaś dolna nawiązuje do siedmiu wsi, które wraz z miastem tworzą gminę Brzozów.

 

 

 

 

 

 

Pieczęć samorządowa gminy Brzozów ma dwa wzory. Obydwa są pieczęciami okrągłymi średnicy 35 mm z umieszczonym pośrodku herbem, a w otoku z napisem odpowiadającym podmiotom uprawnionym do używania konkretnej pieczęci: „GMINA BRZOZÓW” oraz „BURMISTRZ BRZOZOWA”.

W odniesieniu do herbu oraz flagi i baneru istotne znaczenie ma kolorystyka. Należy ją rozpatrywać szeroko, a nie tylko w kontekście konkretnego herbu lub weksylium. Symbolizuje ona według różnych heraldyków, heroldów i pisarzy m.in.:

– złoto (żółcień) – majestat Boga, objawienie Ducha Świętego, chwałę triumfu Zmartwychwstania Pańskiego, a także miłosierdzie, sprawiedliwość, szlachetność, delikatność i życzliwość, a ponadto Słońce, światło, wśród metali złoto, a wśród minerałów topaz,

– srebro (biel) – czystość, niewinność, uczciwość, lojalność, i pokorę, radość i mądrość, a także Księżyc, wodę, pokój, spośród metali srebro, a ponadto  perłę, a wśród minerałów diament,

– błękit – Maryję, niebo, cnotę wiary i prawdę, piękność, wzniosłość, cechy takie jak prawość, stałość, sprawiedliwość, lojalność, wierność, a ponadto Wenus, powietrze, spośród metali miedź, zaś wśród minerałów szafir oraz turkus,

– czerń – śmierć, żałobę, smutek, powagę, ascezę, rozwagę, mądrość, nieugiętość, uczciwość i pokorę, ale także piekło i noc, a ponadto Ziemię, wśród metali ołów lub żelazo, zaś minerałów węgiel.

Mariusz Kaznowski